Референдум: қоғамның ортақ келісімі қалай қалыптасады

Биылғы 6 қазан Қазақстан үшін елеулі дата болғалы тұр. Қоғамда кейінгі бір жылда үздіксіз талқыға түсіп келген атом электр станциясының құрылысы бойынша референдум өтпек. Оның құрылысына, келешек салдарына байланысты көзқарас жетерлік. Енді соңғы шешімді қабылдау халық еншісінде, - деп хабарлайды Arbat.media.

Бұл тұста Kazinform тілшісі АЭС салу бастамасын көтеруге қандай факторлар түрткі болғанын, референдум қандай регламенттер бойынша өтетінін шолып көрді.

Ел тарихындағы төртінші талқы

Қазақстанда «Республикалық референдум туралы» Конституциялық заң бар. Бұл құжатқа сәйкес, республикалық референдумға мемлекет үшін маңызды Конституциялық жобалар, заңдар мен шешімдер бойынша халықтың дауыс беруі деп анықтама берілген. Референдумды өткізу құқығы Мемлекет басшысына беріліп, ел аумағын түгел қамтиды. Азаматтар оған ерікті түрде қатысады. Қатысушылардың жасы 18-ден жоғары болуға тиіс. Референдумға сот шешімі бойынша іс-әрекетке қабылетсіз деп танылғандар, бас бостандығынан айырылғандар қатыса алмайды.

Айтпақшы, АЭС құрылысына байланысты өтетін референдум – Тәуелсіз Қазақстан тарихында өткелі тұрған төртінші референдум саналады. Елдегі алғашқы референдум 1995 жылы 29 сәуірде өткізілді. Қазақстан тұңғыш Президентінің өкілеттілігін ұзарту бойынша республикалық референдум өтіп, дауыс берушілердің 95,46 пайызы келісімін берді. Нәтижесінде өкілеттік 2000 жылға дейін ұзарды.

Екінші референдум да дәл сол 1995 жылдың 30 тамызында өтті. Онда «1995 жылы 1 тамызда баспасөзде жобасы жарияланған Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясын қабылдайсыз ба?» деп сұрақ қойылды. Жаңа Конституцияны дауыс берушілердің 90 пайызы қолдады. Содан бері 30 тамыз Конституция күні болып белгіленгенін білеміз.

Үшінші референдум осыдан екі жылдан астам уақыт бұрын, нақтырақ айтсақ, 2022 жылдың 5 маусымында өтті. Еліміздің Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу жайы ұсынылған құжатқа қатысушылардың 77,18 пайызы келісім берді. Соның арқасында Қазақстан суперпрезиденттік басқару үлгісінен президенттік республикаға түбегейлі көшуге, билік өкілеттігін қайта бөлуге, Парламенттің рөлін күшейтіп, мәртебесін арттыруға, елді басқару ісіне халықтың қатысу мүмкіндігін кеңейтуге және азаматтардың құқықтарын қорғау тәсілдерін жетілдіруге мүмкіндік алды.

Әр қатысушы нені ескеруі керек?

Референдумда ұсынылған өзгерісті құптау немесе қарсы дауыс беру – әр азаматтың өз таңдауы. Десек те, қатысушы референдум не үшін өтіп жатқанын, оның мән-маңызын, қандай пікірталастар барын толық білгені абзал. Енді осы жөнінде аз-кем бейтарап әңгіме қозғасақ.

Ең алдымен, Қазақстанда уранның айтарлықтай қоры барына, осы стратегиялық кенді өндіруде әлемдегі жетекшілердің бірі екеніне назар аударып көрейік. Алайда осы күнге дейін елде атом энергетикасы жоқ. Кейінгі онжылдықта Қазақстан күн және жел электр станциялары тәрізді жаңартылатын энергия көздерін белсенді дамытты. Осыған қарамастан электр энергиясын өндіру айтарлықтай өспеді. Мәселен, Ұлттық статистика бюросының дерегінше, 2023 жылы Қазақстанда 112,8 млрд кВт/сағ электр энергиясы өндірілді, соның бар болғаны 3 пайызы жаңартылатын энергия көздерінен алынған.

АЭС құрылысы бұл мәселені шешіп қана қоймай, көмірсутектерге тәуелділікті азайтуға, көмірқышқыл газы шығарындыларын кемітіп, энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, экологияны жақсартуға септеседі. Дегенмен жобаны іске асыруға байланысты айтарлықтай инвестициялар қажет және қауіпсіздік жайы бар.

Кейінгі жылдары Қазақстанның энергетикалық тәуелсіздігі өзекті бола түсті. Көрші елдерден энергия импорттау бойынша келіссөздерге жиі жүгінеді. Өткен жылдың қорытындысы бойынша, ел ең жоғары жүктеме кезеңінде Ресейден электр энергиясын импорттауға мәжбүр болды. Осылайша сатып алу көлемі 5 млрд кВт/сағаттан асты. 2022 жылмен салыстырғанда екі есе өскен.

Атом энергетикасын жақтаушылар ұсынатын негізгі дәлелдердің бірі – оның көмірмен немесе мұнаймен жұмыс істейтін дәстүрлі ЖЭС-пен салыстырғанда экологиялық қауіпсіздігі. Атом электр станциясы іс жүзінде көмірқышқыл газын шығармайды. Бұл климаттың өзгеруіне қарсы күрес жөніндегі халықаралық міндеттемелер аясында Қазақстан үшін өте маңызды.

Атом электр станциясын салу және пайдалану инвестициялардың көп көлемін қажет еткенімен, олардың қызмет ету мерзімі 40-50 жылдан асуы мүмкін, яғни экономикалық тұрғыдан тиімділігі бар. Оның үстіне, қазіргі АЭС-тер бұрынғы буын қондырғыларымен салыстырғанда қауіпсіз саналады. Мәселен, үшінші және төртінші буын реакторларында апат қаупін азайтатын жетілдірілген қауіпсіздік жүйелері орнатылған.

Ел үкіметі атом энергетикасын елдің экономикасы мен энергетикасын әртараптандыру стратегиясының бөлігі ретінде қарастырып отыр. Қазақстан Париж келісіміне қол қойып, таза энергия көздеріне көшуді талап ететін парниктік газдар шығарындыларын азайтуға міндеттеме алды. Биліктің пікірі бойынша, АЭС салу – тұрақты даму жолындағы негізгі қадам. Жоба референдумда мақұлданған жағдайда атом электр станциясының құрылысы алдағы жылдарда басталуы мүмкін.

Референдум регламенттері

Жалпы, АЭС құрылысына қатысты осы жолғы референдумды алты кезеңге бөліп қарастырған жөн.

Ең алдымен, референдум бастамасы. Осындай қадамның қажеттілігіне экономикалық және экологиялық тұрғыдан негіздеме жасай отырып, Қазақстан Үкіметі бастамашылық етті.

Екіншіден, референдум күнін жариялау. Республика Президенті бастаманың конституциялық нормаларға сәйкестігі туралы Конституциялық кеңестің қорытындысын алғаннан кейін референдум өткізу күнін айқындайды. Әдетте референдум күні оны өткізгенге дейін кемінде бір ай бұрын белгіленеді, бұл азаматтардың дауыс беруге дайындалуына мүмкіндік бермек.

Үшіншісі, қатысушыларды тіркеу. Қазақстанда сайлаушыларды міндетті тіркеу қарастырылған. 18 жасқа толған және белсенді сайлау құқығы бар азаматтар жергілікті өзін-өзі басқару органдары ұсынған мәліметтер негізінде сайлаушылар тізіміне енгізіледі. Референдумға қатысу тек тиісті тіркеу болған жағдайда ғана мүмкін болатындығын білген жөн.

Төртіншіден, халықты ақпараттандыру. Референдумды ұйымдастырушылар азаматтарды мәселе туралы кеңінен хабардар еткені абзал. Референдум алдында БАҚ жобаның жақтаушылары мен қарсыластарының сөз сөйлеуіне тең жағдай жасауға міндеттеледі.

Бесіншіден, дауыс беру күні. Дауыс беру азаматтардың тұрғылықты жері бойынша ұйымдастырылған сайлау учаскелерінде өтеді. Референдум күні учаскелер 7:00-ден бастап 20:00-ге дейін ашық болады. Азаматтар жеке куәлігін немесе төлқұжатын көрсету арқылы дауыс бере алады.

Соңғысы, дауыс беруді қорытындылау. Референдум аяқталғаннан кейін сайлау комиссиялары дауыстарды есептейді. Егер тіркелген сайлаушылардың 50 пайыздан астамы қатысса, референдум өткізілді деп есептеледі. Ал шешім қарапайым, қай нұсқа көбірек дауыс жинаса, нәтиже соған орай болады.