Әскердегі әлімжеттіктің әуресі
Әскери қызметшілер арасында түсініксіз жағдайдағы өлім-жітім мен жарақат алу оқиғаларының көбеюінен кейін қоғамда әскер саласындағы әлімжеттік тақырыбы желдей есіп тұр. Көптің талқысына түскен мәселеге жуырда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Жолдауында арнайы тоқталып, қауіпсіздік пен тәртіпті нығайту қажеттігін айтты. Ол Отан алдындағы борышын өтеуге аттанған жастардың денсаулығы мен қауіпсіздігіне, ең алдымен, армия басшылығы және құқық қорғау мекемелерінің басшылары жауапты екенін еске сала келе: «Жастар әскерге Отан алдындағы борышын өтеуге барады, - деп хабарлайды Arbat.media.
Бұл туралы Egemen.kz жазады.
Жас сарбаздарымыз өз міндетін алаңсыз орындауы үшін әскер қатарында, ең алдымен, темірдей тәртіп болуға тиіс. Қарулы күштер мен басқа да күштік құрылымдар осы талапты мүлтіксіз орындауы қажет. Әр ата-ана әскерге кеткен баласын мемлекетке сеніп тапсырады», деді.
«Біздің жастарымыз әскерге «Отан алдындағы борышымды өтеймін» деп шабытпен аттанғанымен, кейбірі үйіне табытпен қайтып жатыр». Бұл – депутаттардың осы күрделі жағдайға қатысты айтқан пікірі. Олар әскерде әлімжеттік өршіп тұрғанына сенімді. Әсіресе кейінгі уақытта сарбаздардың асылып қалуы, мертігуі, бірін-бірі атып тастауы секілді оқиғалар жиілеп кеткені белгілі. Ал Қорғаныс министрлігі мұндай жағдайлардың алдын алу үшін қолдан келген шараның бәрі қабылданып жатқанын алға тартады.
«Жел тұрмаса, шөптің басы қимылдамайды».
Қанша жерден жасырып-жапқанмен, әскерде сарбаздардың өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін қандай да бір шектен шыққан келеңсіздік бар екеніне осы қыркүйек айының ішінде болған бес бірдей оқиға дәлел.
Атап айтсақ, 7 қыркүйекте Ақтаудағы «Оймаша» теңіз жаяу әскерлері полигонында взвод командирінің мерзімді әскери қызметші Марат Барқұловты бетінен атып, сарбаздың қаза табуы;
12 қыркүйекте Алматыдағы Құрлық әскерлері институтында сержанттың өз-өзіне қол жұмсауы;
16 қыркүйекте Арыс гарнизонының әскери бөлімдерінің бірінде келісімшарт бойынша әскери қызметшінің суицидке әрекеттенуі;
19 қыркүйекте Аягөз гарнизонының әскери бөлімі офицерінің, 21 қыркүйекте Петропавлда келісімшарт бойынша әскери қызметшінің өз үйінің жертөлесінде асылып қалуы.
Өткен аптада Нартай Аралбайұлы бастаған бір топ Мәжіліс депутаты Қорғаныс министрі Руслан Жақсылықовтың атына депутаттық сауал жолдап, әскердегі әлімжеттік мәселесін тағы да көтерді.
«Жауырды жаба тоқығанмен, жараның жазылмайтыны белгілі. Оның айғағы – бейбіт күнде сарбаздарымыз түрлі дене жарақатын алып, кейбіреуі қайтыс болып жатыр. Бұл – бір емес, бірнеше рет қайталанған жағдай. Осының салдарынан айыппұл салмақ түгілі, айып тақсаң да ешкім бауыр еті баласын жастар жан тапсырған орта – әскер қатарына жібергісі келмейді», деген депутаттар кейінгі үш жылда елімізде 270 әскери қызметкер қайтыс болғанын, ал төрт жылда әскерде 86 суицид тіркеліп, 20 әскери адам өз-өзіне қол салуға оқталғанын жеткізді. Бұл – әскери прокуратура мәлімдеген ресми сан.
Олар Мемлекет басшысы сарбаздардың денсаулығы мен қауіпсіздігіне мұқият қарауды тапсырғанымен, өкінішке қарай, армиядағы жағдай бұған мүлдем кереғар болып тұрғанын айтады. «Былтыр Қорғаныс министрлігі әскери бөлімдерде 50 мыңнан аса бейнекамера бар деді. Ондағы жазбалар қайда? Әлде Ербаян секілді бауырларымыз жарақат алғанда әлгі камералар теріс қарап қалды ма? Әскердегі әлімжеттік мәселесін «Amanat» партиясы 2022 жылы көтерген еді. Алайда жағдай түзелмек түгілі, ушығып кетті», деп мәлімдеді депутаттар.
Сонымен қатар Мәжіліс депутаттары әскери қызметшілердің әлеуметтік жағдайы төмен екеніне, атап айтқанда, айлықтары 2008 жылдан бері көтерілмегеніне, кезінде беріліп келген әлеуметтік қолдау шараларының біразы алынып тасталғанына тоқталды. «Бұл жағдайды түзеу – кезек күттірмейтін мәселе. Жоғарыда айтылған жағдайларды ескеріп сізге келесі шараларды қолға алуды ұсынамын: Еліміздің армиясындағы аталған келеңсіздікті тыю және алдын алу бойынша нақты шараларды қабылдауды; Әскерилердің әлеуметтік жағдайын жақсартуға бағытталған жобаларды қолға алып, олардың іске асуын жеделдетуді», деді депутаттар.
Әзірге Мәжіліске Қорғаныс министрі Руслан Фатихұлының жауабы келген жоқ. Дегенмен депутаттық сауал жолданғаннан кейін екі күн өткенде Орталық коммуникациялар қызметінде «Әскери қызметтің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және құқық бұзушылықтың алдын алу бойынша қабылданып жатқан шаралар» тақырыбында брифинг ұйымдастырылды. Қорғаныс министрінің тәрбие және идеологиялық жұмыс жөніндегі орынбасары, генерал-майор Шайх-Хасан Жазықбаевтың айтуынша, БАҚ пен әлеуметтік желіде таралып жатқан фактілердің көбі бұрмаланған, шындыққа жанаспайды.
Әскердегі әлімжеттік пен күш қолдануды ресми түрде «жарғылық емес қатынастар» дейді. Министр орынбасары статистика бойынша кейінгі үш жылда мұндай оқиғалар қатары 28%-ға төмендегенін айтады. Яғни 2021 жылы 32 оқиға тіркелсе, былтыр 23 жағдай орын алған. Жалпы саны 12 әскери қызметші сотталған. Ал осы жылдың басынан 13 жарғылық емес қатынас фактісі тіркелген.
«Осыған орай әскери қызметтің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында тиісті шаралар қабылданып жатыр. Атап айтқанда, барлық әскери бөлім мен бөлімшеде «Серіктес», «Пирамида», «Жауынгерлік дос» жүйелері жұмыс істейді. Сарбаздар «Отбасымен бейнеқоңырау» қызметі арқылы туыстарымен хабарласа алады. Құқық бұзушылық әрекеттерінің алдын алу мақсатында әрбір әскери қызметші жүгіне алатын профилактикалық кабинеттер мен сенім телефондары бар. Бұған қоса қызметтік үй-жайлар, оның ішінде казарманың орналасқан жері бейнекамералармен жабдықталған. Оған арнайы оператор лауазымдары енгізілген. Нақтырақ айтқанда, қазіргі күні Қарулы күштерде 12 062 бейнебақылау камерасы жұмыс істейді», деді Ш.Жазықбаев.
Әскерде профилактикалық онкүндіктер, анонимді сауалдама, психологиялық тренингтер, сарбаздардың денесін тексеру сынды іс-шаралар өткізілетінін айтқан генерал-майор қоғамда таралып жатқан түрлі бұрмаланған қауесеттер әскердің беделін түсіретінін, ал Қорғаныс министрлігі керісінше әскерге барудың тартымдылығын арттыруға тиімді шаралар қабылдап жатқанын жеткізді. Сонымен қатар Сарбаз аналары комитетімен тұрақты байланыс жолға қойылғанын айтып өтті.
Әскери қызметтің беделін арттыру үшін қолға алынған шаралардың бірі – үздік сарбаздарға білім гранттарын беру мен әскери қызмет кезінде несиені шегеру туралы қабылданған шешім. Мәселен, былтыр 600-ден аса мерзімді қызметтегі әскери қызметші жеңілдетілген жолмен жоғары оқу орнына түссе, оның ішінде 189-ы грант иегері атанды. Қазіргі таңда 6 253 мерзімді әскери қызметшінің 1 млрд 828 млн теңгені құрайтын несиесі кейінге шегерілген. Сонымен қатар әскери қызмет барысында жұмысшы мамандықтарын игеру мақсатында қысқамерзімді курстар ұйымдастырылған. 2022 жылдан бері 1 864 мерзімді әскери қызметші осы курстарда оқып, сертификат алып шықты.
Қорғаныс министрінің орынбасары қабылданып жатқан барлық шараға қарамастан, әскери қызмет қаупі жоғары орта саналатынын, оған күнделікті қызметтің әскери техникамен, қару-жарақпен, оқу-жаттығумен, атыс дайындығымен, өзге де іс-шаралармен байланысты екенін айтады.
«Өкінішке қарай, әскери қызметшілер арагідік қаза тауып жатады. Дегенмен Қарулы күштердегі қызмет – бейбіт уақыттағы басқа да салаларға қарағанда қауіпті емес. Әскердегі секілді өзге жұмыс орындарында да адамдар қаза тауып жатыр. Біз өз саламызда болып жатқан жағдайды талдай келе, әскери қызметшілердің ажал құшуы мен жарақат алуына қару-жарақ пен оқ-дәріні қолданудағы абайсыздық, техниканы қолдануда қауіпсіздік ережелерін сақтамау, қызметтен тыс уақыттағы жол-көлік оқиғасы, ауру-сырқау және отбасылық жанжалдар салдарынан жасалатын суицид себеп болып отырғанына көз жеткіздік», деді Ш.Жазықбаев.
Брифинг барысында журналистер тарапынан мерзімді қызметтегі әскери қызметшілердің үйінен жиі ақша сұрауы, әскерге 20 жастан шақыру туралы жарияланған петицияға қатысты да сұрақтар қойылды.
«Әскерге 20 жастан шақыру туралы петиция жарияланғанын естідік. Бірақ мұнымен келісу қиын. Біріншіден, бала 17-18 жасында мектеп бітірсе, 20 жасқа дейін не істейді? Арадағы жылдар текке өтпей ме? Екіншіден, кеңес заманында-ақ 17-18 жаста адамның бойында гормональды өзгерістер болатыны дәлелденген. Дәл осы кезеңде әскер – бозбаланы ер адамға айналдыру үшін керемет мүмкіндік. Ал сарбаздардың үйінен жиі ақша сұрау жағдайына келсек, менің ата-аналарға айтарым, балаларыңызға көп ақша бере бермеңіз. Өйткені әскери бөлімде олардың толыққанды өмір сүруіне барлық жағдай жасалған. Тамағы тоқ, киімі көк. Бөлімде өз дүңгіршегі бар. Сарбаздар айына 3 мың теңге жалақысын алады. Қалаған затын сатып алуына сол қаражат жетеді», деді Ш.Жазықбаев.
Оңтүстік әскери округі қолбасшысының тәрбие ісі жөніндегі бұрынғы орынбасары, запастағы полковник Манас Мағұловтың айтуынша, әскери қызмет қай уақытта да қауіпке толы болған. Алайда ол қазір қоғамда айтылып жатқан әлімжеттік, бірін-бірі қасақана өлтіру секілді оқиғаларға сенбейтінін жеткізді.
«Мен өзім 6 жыл рота командирі болып қызмет еттім. Сол жылдар ішінде тек бір адам абайсызда құлап қалып қаза тапты. Ал бір-біріне қару ала жүгіру жайттары болған емес. Қазір де болды дегенге сенбеймін. Мәселен, жуырда офицер сарбаздың бетінен атты дейді. Ресми мәлімет бойынша, ол қаруды тазалап жатқанда абайсызда атылып кеткен. Бұл оның кәсіби деңгейі өте төмен екенін білдіреді. Өйткені әскери қызметті қаруды кез келген жерде емес, арнайы бөлмеде ғана тазалауы керек. Сондай-ақ тазалау кезінде қаруда оқ болмауға тиіс», дейді ол.
Запастағы полковник мерзімді қызметтегі сарбаздар арасында тұрмыстық кикілжіңдер болуы әбден мүмкін екенін де жасырмады. «Менің үш ұлым бар. Үшеуі жастайынан күнде бір-бірімен төбелесіп өсті. Ал әскерде 100 адам болса, әрқайсының мінезі мен көзқарасы әртүрлі. Олар бір-бірімен шекіспейді, кикілжіңге бармайды дегенге сену қиын», дейді ол.
Сондай-ақ М.Мағұлов қазіргі таңда мерзімді әскери қызметшілермен жеке тәрбие жұмыстары жүргізілмейтінін жеткізді.
«Бұрын әр сарбаздың жеке бақылау күнделігі болатын. Әр күні оның не істегені, қайда барғаны, қандай тапсырманы орындап отырғаны жазылатын. Қазір бұл жұмыс мүлдем жүргізілмейді. Әскерде осы жағын кемшін», деп ойын түйіндеді запастағы полковник.
2019 жылдан бері елімізде «Аналар жүрегі» сарбаз аналарының комитеті» қоғамдық бірлестігі жұмыс істейді. Бұл ұйымның мақсаты – сарбаздардың әлеуметтік жағдайына бақылау жасау, әлімжеттіктің болмауын қадағалау. Былтыр Астанадағы 68665 әскери бөлімде өткен ашық есік күнінде комитет төрағасы Лилия Хайруллинамен кездесіп, одан әскердегі әлімжеттік туралы ойын сұрағанымызда, бұл сұраққа жауап беруден бас тартқан еді. Дегенмен қазір бүкіл қоғам талқылап жатқан тақырыптан сарбаз аналарының комитеті тыс қалмайтын шығар деген оймен Л.Хайруллинаға хабарласып көрдік. Алайда ол тағы да бұған қатысты пікір білдіре алмайтынын айтты. Одан соң осы комитеттің өзге де мүшелеріне қоңырау шалып, пікірлерін білуге тырыстық. Бірақ бәрі де бір-бірінің аузына түкіріп қойғандай әлімжеттік туралы ләм-мим демейтінін жеткізді. Бүкіл қоғам шулап жатқанда «Сарбаз аналары» бұл проблемадан хабарсыз болғаны ма, әлде оны айтуға басқа кедергі бар ма – бұл жағы бізге белгісіз күйде қалды.
Сонымен Қорғаныс министрлігінің мәліметінше, қоғамда айтылып жатқан әскерге қатысты үрей тудыратын әңгіменің бәрі негізсіз. Депутаттар мен жұртшылықтың пікірі оларға қарама-қайшы. Ал «Әскерде әлімжеттік бар ма?» деген сұрақ әзірге жауапсыз қалып тұр.