"Рухани тәрбие және патриотизм көмектеседі": Психолог жастарды өзіне қол жұмсаудан құтқару жолын айтты

Қазақстанда жасөспірімдер суицидінің жоғары сатысы жыл сайын жүріп отырады. Бұл — денсаулық сақтау жүйесі үшін ғана емес, бүкіл қоғам үшін дабыл сигналы. Неліктен балалар жалғыз қалады, отбасы, мектеп және мемлекет ретінде уақтылы қолдаудың сенім жүйесі жоқ па,  рухани тәрбие, патриотизм нақты ем бола ала ма? Бұл туралы Arbat.Media клиникалық психолог Марина Шариповадан сұрап білді. 

Arbat.Media үшін арнайы клиникалық психолог Марина Шарипова жасөспірімдердің осалдығы, рухани құндылықтары және қоғамның суицидтің алдын алудағы рөлі туралы егжей-тегжейлі айтыпберді.

- Марина, Қазақстандағы жасөспірімдердің бүгінгі психоэмоционалды жағдайын қалай сипаттайсыз? Оларды не жиі мазалайды?

- Интернет пен әлеуметтік желілер ғасыры нәзік балалар мен жасөспірімдер психикасы үшін үлкен жүктеме екенін атап өткен жөн. Бүгінде Қазақстандағы жасөспірімдер жоғары белгісіздікпен қысым жағдайында өмір сүруде. Бір жағынан-ақпараттық шу, әлеуметтік желілер. Екінші жағынан, барлық отбасылар эмоционалды тұрақты емес, бұл — шындық, ал мектептерде шамадан тыс жүктеме беріледі. Бәсекелестік және көбінесе эмпатияның болмауы.

Бізге созылмалы мазасыздық, өмірге дегенқызығушылықты жоғалту, апатия белгілері бар жасөспірімдер жиі келеді. Өзін — өзі бағалаудың көптеген бұзылыстары-балалар өздерінің кім екенін түсінбейді, өз құндылығын сезінбейді. Қазақстанның көптеген жасөспірімдері үшін — әсіресе өңірлерде — психологиялық көмек қолжетімді емес, ал проблемалар туралы айту әлі де "ұят" болып саналады.

- Неліктен жасөспірімдер ауыр эмоционалды күйін ересектер жиі байқамайды?

- Бұл жүйелік мәселе. Біріншіден, бізде отбасыішіндегі эмоционалды байланыс мәдениеті нашар дамыған. Тәрбие дәстүрлі түрде қатаң жасалады: “Мен айттым — сен жасадың". Бірақ жасөспірім-бұл баланың тыңдауы, түсінуі, қабылдануы ерекше маңызды уақытты алады. 

Екіншіден, ата-аналар көбінесе дағдарыс белгілерін тани бермейді. Олар оқшаулануды, ашуланшақтықты, гаджеттерге күтім жасауды көмекке шақыру ретінде емес, "жасөспірімдердің ақымақтығы" ретінде қабылдайды. Мектептер де әрдайым үлгере бермейді. Мектепте психологтың бір өзінде орта есеппен 1000 оқушысы бар. Барлығын көру физикалық тұрғыдан мүмкін емес.

-Жалпы алғанда, өздерін жаман сезініп,  қолдау қажет  екенін түсінген жасөспірімдерге көмек қаншалықты қолжетімді?

- Қол жетімділік біркелкі емес. Ірі қалаларда жеке психологтар, дағдарыс орталықтары, сенім телефондары бар, бірақ олар жүйелі қолдауды қажет етеді. Ауылдарда жағдай алаңдатады: кей жерде психолог мүлдем жоқ немесе ол ресми түрде тізімге енгізілген, бірақ жасөспірімдермен жұмысж асамайды. Бірқатар мектептерде психологтар қағазбастылыққа толы немесе дағдарыстық жағдайлармен жұмыс істеудің практикалық дағдылары жоқ.

Сонымен қатар, стигматизациядан қорқу бар. Жасөспірім көмек сұраса, ол "қалыпты емес" деп санайды деп қорқады, оны мұғалімдер, достар, отбасы таниды. Біз бұл кедергіні өте мұқият және дәйекті түрде бұзуымыз керек — психикалық денсаулыққа қамқорлық әлсіздік емес, норма екенін түсіндіру керек. 

- Қиын сәттерде жасөспірімдер өздерімен бірге қалмауы үшін жүйеде не өзгеруі керек?

- Бірден бірнеше деңгейде жұмыс істеу керек.Біріншіден, мектептердегі психологиялық қызметке деген көзқарасты қайта қарау: жүктемені азайту, нақты дайындық беру, дағдарысқа жауапберу стандарттарын енгізу. Екіншіден, мұғалімдермен ата-аналарға негізгі психологиялық сауаттылықты үйрету: депрессияны қалай тануға болады, жасөспіріммен қалай сөйлесуге болады, оның тәжірибесін қалай төмендетпеуге болады деген сияқты.Үшіншіден, жасөспірімдер ашық сөйлей алатын және өздерін білдіре алатын мектептен тыс кеңістіктер — клубтар, үйірмелер, жобалар құруды қолға алу керек. 

- Эмоционалды дағдарыс кезінде рухани және адамгершілік құндылықтар жасөспірімдерге тірек бола ала ма?

- Әрине. Жасөспірім тек түсінуді ғана емес, мағынасын да қажет етеді. Егер оның ортасында мейірімділік, адалдық, көршісіне қамқорлық туралы айту әдеттегідей болса, егер ол бала кезінен өзін отбасының  бір бөлігі деп санаса, бұл күшті ішкі тірекке айналады.

Рухани құндылықтар міндетті түрде діни догмалар емес. Бұл адамның жалғыз емес екенін, жоғарыда бір нәрсе бар екенін түсіну-қызмет, есте сақтау, сабақтастық идеясы. Жасөспірім сүйіспеншілік пен құрмет атмосферасында тәрбиеленген кезде, өмір құндылыққа толы екенін және қиындықтарды жеңуге болатынын білгенде, ол күтімді таңдаудан гөрі көмекке жүгінеді.

- Баланың ата-анасы құндылықтарға наразылық танытқанда, бала не істеуі керек?

- Мұның бәрі берілуге байланысты. Жасөспірім өщін жалған сезінеді. Егер ересектер онымен жоғарыдан төмен сөйлеседі, олар "дұрыс өмір сүруді" бұйыралы. Бұл балада қарсылық тудырады. Бірақ егер әңгіме жүректен,баламен тең дәрежеде, мысалдар арқылы, жеке әңгімелер арқылы жүрсе, онда сенім пайда болады.

Тәрбие директива емес, диалог болуы керек. Сонда ғана құндылықтар жасөспірімнің мағыналы таңдауына айналады. 

- Патриотизмді суицидтік мінез-құлықтыңа алдын алудың бір бөлігі деп санауға бола ма?

- Иә, бір шартпен. Егер патриотизм жанды болса, ресми емес. Жасөспірім өзін елдің бір бөлігі деп санаса, оның орны маңызды.  Ол өзінің маңыздылығын сезінеді. Бұл депрессиялық жағдайлардың қаупін азайтады.

- Осы мәселе бойыншп өз тәжірибеңізден нақты мысал келтіре аласыз ба?

- Бірнеше жыл бұрын маған жасөспірім келді -15 жаста, тұйық, депрессияда, суицидтік ойлармен жүрді. Қиын отбасылық жағдай, толық оқшаулануды байқадым. Терапия барысында мен оған мектептегі ардагерлерге көмек көрсетуге шақырдым.  Ол қарапайым нәрседен бастады: ол бір атаға ауланы тазартуға көмектесті. Бір айдан кейін ол топтың үйлестірушісі болды. Ол жандана бастады. Маған келіп: "Мен бірінші рет біреуге керек екенімді сезіндім",-деді. Және бұл бұрылыс нүктесіне айналды. 

-Баланың психо-эмоционалдық қиындықтарына күдіктенетін және әңгімені қалай бастау керектігін білмейтін ата-аналарғане кеңес бересіз?

- Кішкентайдан бастаңыз. Дәріс қажет емес. Тек сұраңыз: "сіз өзіңізді қалай сезінесіз?" Және оған кедергі жасамаңыз, сабақ бермеңіз. Тек тыңдаңыз. Түсінікті болсын. Мысалы, мен саған жақынмын, мен сені қабылдаймын, сенің сезімің маған маңызды деңіз. Баланың өщіне қол жұмсауын алдын алуды тек психолог шешпейді.  Бұл күнделікті жұмыс. Бұл балаға жақын болу, оны байқау, қызығушылық таныту, құрметтеу әдеті. Сонда бала өзін мазалаған оймен жалғыз қалмайды.